خيام نهفته در خاقاني

همانگونه که گفته شد، ریشه­ی بسیاری از این تفکّرات از جمله جبری­گری و فاتالیسم در دوران پس از اسلام به عقاید زروانی باز می­گردد. در فلسفه­ی خیّام و خاقانی از طرفی کیش عشق و شراب و زیبایی به آیین مهرپرستی و از طرف دیگر کیش قضا و قدر و سرنوشت به زروانی­گری مربوط می­شود واز این منظر، مکتب آزاد اندیشی این دو شاعر دارای محتوای اصیل و کهن ایرانی می­گردد. خاقانی با بهره جستن از آیین­ها و اصطلاحات فرهنگ ایران پیش از اسلام، خاصّه آیین مهری به عنوان سازنده­ی تصاویر شعر خود کوشیده تا تاریخ گذشته و فرهنگ آن را از دیروز به امروز آورد.

باید به این نکته نیز واقف بود که ممکن است اندیشه یا اعتقادی رسمی که در دورانی کهن در میان یک قوم وجود داشته و دیگر رسماً در میان جامعه حضور ندارد، آثار خود را بر جای گذارد و بر ذهن نوادگان قومی که پدران شان معتقد به آن دین بودند تأثیر گذار باشد پس می­توان نتیجه گرفت که اندیشه­های باستانی به­ویژه آیین زروانی و مهرپرستی بر ناخودآگاه ذهن هر دو شاعر نفوذ داشته است. شکوه و شکایت ازدنیا و روزگار، شکایت از کسادی بازار فضل، شکایت از منسوخ شدن مروّت و وفا و شکایت از ابنای روزگار که وجهه­ی بارز و مشخص شعر خیّام و خاقانی است نیز می­تواند ناشی از تأثیر و نفوذ این عقاید باستانی باشد.

اثر حاضر ،دارای چهار فصل می­باشد که در فصل اوّل با بررسی اندیشه­های جای گرفته در رباعیّات خیّام، به ریشه­یابی این­گونه تفکّرات در میان ایرانیان کهن به­ویژه زروانیسم و هم­چنین یونان باستان پرداخته شده است که نشان می­دهد این افکار و اندیشه­ها، برای اوّلین بار دراشعار خیّام به­کار نرفته و قبل از او نیز پیشینه­ی ادبی داشته است و از آن جایی که همه­ی انسان­ها دارای فطرتی مشترک هستند، می­توان چنین شباهت­هایی را به یکسانی آدمیان در اندیشه و احساساتی هم­چون رنج، لذّت و ... نسبت داد و هم­چنین ناشی از حسّ نوستالژی دانست که درچنین لحظاتی برای همه­ی انسان­ها به­وجود می­آید.

سه فصل دیگر ، اختصاص دارد به اندیشه­های بارز و مشهور خیّامی،که نمونه های ان را در دیوان خاقانی هم می توان دید.

روش کار به این صورت است که برای هر اندیشه¬ی خیّامی مشابه آن در دیوان خاقانی پیدا شده است. بسامد بالای این اشعار با مضمون یکسان، اثر بخشی خیّام را بر اشعار خاقانی آشکار می­سازد. امید است این کار اندک گامی هرچند اندک درجهت مرتفع ساختن نیازهای ادبی و فرهنگی جامعه باشد.

نکته­ی پایانی این که در طی این بررسی به دیوان خاقانی به کوشش دکتر ضیاءالدین سجّادی و در مورد اشعار خیّام نیز به تصحیح دکتر قاسم غنی و محمد علی فروغی توجّه داشته­ایم.